Żołnierze kosmosu - Robert A. Heinlein - recenzja z portalu Fantasta.pl

Militarna science fiction od lat należy do najbardziej poczytnych nurtów fantastyki. Wojsko jako instytucja i wojna jako zjawisko stanowią fascynujący (a często też efektowny) temat, trudno się więc dziwić, że autorzy tak chętnie sięgają po niego bez względu na to, w jakiej konwencji gatunkowej osadzają swoje dzieło. Przechodząc na poletko literackiej fantastyki w pewnym sensie paradoksalny może być fakt, że mimo intensywnej eksploatacji tematyki militarnej przez fantastów faktyczne doświadczenia z wojskiem tak naprawdę miało niewielu z nich. Tym cenniejsze i ciekawsze są takie pozycje, jak nagrodzona Hugo w 1960 r. powieść Roberta Heinleina Żołnierze kosmosu. Autor ukończył słynną Akademię Marynarki Wojennej w Annapolis, a następnie przez wiele lat służył w US Navy. Nawet po odejściu z czynnej służby zachował ścisłe więzi z wojskiem pracując dla filadelfijskiej stoczni (dokąd ściągał m.in. Isaaca Asimova i L. Sprague de Campa). Co więcej, znany był z często wyrażanych poglądów politycznych przesyconych amerykańskim patriotyzmem. Wszystko to, wraz z historycznym kontekstem (pojawiające się pod koniec lat 50. nawoływania do zawieszania przez Stany Zjednoczone programu testów nuklearnych), spowodowało powstanie powieści tyleż ważnej i wyjątkowej, co kontrowersyjnej. Okazuje się, że przeszło 50 lat od publikacji wciąż budzi ona emocje, szczególnie w pierwszym pełnym wydaniu w języku polskim.

W najprostszych słowach można określić Żołnierzy kosmosu mianem historii wojskowej kariery Juana „Johnniego” Rico. Heinlein przedstawia krok po kroku ścieżkę życiową młodego chłopaka, który postanawia się zaciągnąć na przekór oczekiwaniom rodziny, po czym zostaje wtłoczony w tryby militarnej machiny, która przez lata go kształtuje, wykuwa w brudzie obozów szkoleniowych i próbach ognia na polu walki. Nie brakuje tu oczywiście klasycznego rekwizytorium science fiction (ba! jest to bodaj pierwsza powieść, w której pojawiają się „kosmiczni marines”) ze wspomaganymi skafandrami i pojazdami kosmicznymi na czele. Istotną rolę odgrywa też oczywiście akcja, śmiałe działania z bronią w ręku, gdzie od woli i determinacji zależy życie towarzyszy i powodzenie w realizacji zadania. Tak naprawdę jest to jednak powieść o czymś zupełnie innym.

Sedno Żołnierzy kosmosu (szczególnie w wydanej przez Solaris, kompletnej, unikającej skrótów wersji) stanowią bowiem obszerne fragmenty prezentujące świat wojska z perspektywy osoby, która najpierw je poznaje, a następnie jest przez tę instytucję ukształtowana. W tej podstawowej warstwie można więc traktować powieść Heinleina jako (częściowo autobiograficzny) klasyczny tekst o dojrzewaniu. Tym, co najbardziej rzuca się jednak w oczy jest konsekwentnie budowany portret wojska, jako instytucji stojącej u podstaw porządku i ładu. W tym wymiarze Amerykanin nie ograniczył się bynajmniej do pokazania kulis, czy też wewnętrznych mechanizmów działania tej instytucji (w sposób jakże inny niż ten znany choćby z Paragrafu 22), pokazując filozoficzno-moralną stronę tego złożonego systemu. Nie brak tu więc refleksji na temat lojalności i tradycji poszczególnych jednostek, koncepcji silnej władzy, przestępczości nieletnich, kary śmierci czy też odpowiedzialnej partycypacji w życiu społecznym. W efekcie powstaje spójny, całościowy obraz społeczności ufundowanej na silnych wartościach, w pewnym sensie stanowiący manifest Heinleina. Paradoksalnie (przynajmniej z punktu widzenia współczesnych standardów militarnej science fiction) niewiele tu wojny jako takiej. Nawet działania przeciwko insektoidalnym „robalom” (ze swym kolektywizmem nie bez podstaw budzących skojarzenia np. z Koreańczykami, czy też Rosjanami) są tu w zasadzie zepchnięte na drugi plan, ustępując miejsca wywodom na temat porządku społecznego i natury walki jako takiej. Pewnym zaskoczeniem okazuje się fakt, iż mimo upływających lat te wywody bronią się całkiem nieźle, a sama wizja wzbudza emocje nie mniejsze, niż przed przeszło pięćdziesięciu laty, gdy podnoszono wobec Heinleina zarzuty militaryzmu czy wręcz faszyzmu. Twarde scentralizowane rządy, partycypacja w których zarezerwowana jest dla wybranych (wywodzących się z wojska, a jakże), a także wyidealizowany obraz armii tworzą spójny obraz remedium na bolączki współczesnego (wtedy czy teraz, bez znaczenia) społeczeństwa. Ta brutalna, przygnębiająca wizja zaprezentowana jest jednak z taką swadą i przekonaniem, że nie sposób przejść obok niej obojętnie.

Siła Żołnierzy kosmosu leży wyjątkowym na tle tzw. militarnej fantastyki potraktowaniu wojska i wojny jako integralnych części porządku społecznego i moralnego. Jasne, można (wręcz wypada) zachwycać się tym, że aktualne stały się niektóre z koncepcji zarysowanych przez Heinleina przed półwieczem jak choćby idea małych, elitarnych sił zbrojnych opartych na mobilności i miażdżącej przewadze technologicznej obecna już nie tylko w niezliczonych utworach science fiction (z ciągle żywym motywem Kosmicznego Marine zakutego we wspomaganą zbroję), ale także na rzeczywistym polu walki. To chyba jednak przede wszystkim książka idei, świetnie przemyślana, dobrze poprowadzona i napisana. Jest to też ponadczasowy klasyk także dlatego, że znakomicie wpisuje się w trochę już zapomniany model, gdzie pod bezsprzecznie rozrywkową warstwą kryją się myśli bynajmniej nie płytkie i trywialne.

5/6