wtorek, 21 lutego 2012

Extensa - Jacek Dukaj - recenzja

Zacznę od pytania: za co kochamy fantastykę? A może szerzej: za co kochamy literaturę? Za pomysł, za język, za historie, za możliwość sięgnięcia gdzieś, gdzie nie da się sięgnąć w żaden inny sposób. No cóż, pewnie te odpowiedzi są mniej lub bardziej trafne. Można przecież fantastykę kochać z powodów zgoła innych lub po prostu w żadnej mierze jej nie kochać. Prawda? Jednak z takich lub innych przyczyn po tego typu literaturę sięgamy, czytamy…. coś w nas potem zostaje lub nie, czasem pomyślimy o tym, co czytamy i zastanowimy się, czy czas spędzony na lekturze nie był czasem straconym. No bo chyba każdemu się zdarzyło przebrnąć przez opasłe tomiszcze, które, koniec końców, okazało się rozczarowaniem. A przecież można dokładnie na odwrót. Przykładem książki, która, choć nikłej objętości, niesie w sobie bardzo wiele, jest Extensa Jacka Dukaja.



Kiedy zasiadałem do lektury, nie miałem pojęcia, czego się spodziewać. Wiadomo, Dukaj to uznana marka, wiedziałem, że ta minipowieść była nominowana do Nagrody im. Zajdla, wiedziałem, że porusza ona wątki posthumanistyczne... i tyle. Nawet nie rzuciłem okiem na okładkowy blurb, co i Wam sugeruję. Po prostu, włączyłem lampkę, podłożyłem pod plecy poduszkę, rozchyliłem pięknie ilustrowaną, twardą okładkę i pogrążyłem się w lekturze. To było ledwie kilka godzin temu, a czuję się jakbym wrócił ze wspaniałej, dalekiej podróży.

Extensa, choć krótka, jest tekstem przebogatym, pokazującym po raz kolejny ogromy talent tarnowskiego pisarza. W najprostszej warstwie jest opowieścią bohatera żyjącego w jednej z ostatnich enklaw tradycyjnie rozumianej ludzkości w postosobliwościowym świecie, w którym większość ludzi przeszła w inne formy bytowania. Wydawałoby się – motyw prosty i wielokrotnie w fantastyce wykorzystany. Być może, jednak z pewnością nie w taki sposób. Tekst jest bowiem przesycony swoistą liryką w sposób niespotykany w podejmującej wątki posthumanistyczne science fiction. Dukaj pokazuje tu oblicze pisarza nie tylko niezwykle pomysłowego i perfekcyjnie operującego językiem, ale też doskonale budującego nastrój, klimat, malującego słowami pejzaże Zielonego Kraju.

Jak już wspomniałem, osią prostej w zasadzie fabuły jest historia jednego z członków tradycyjnie żyjącej społeczności zamieszkującej trochę niedookreślony obszar, gdzieś na Ziemi zmienianej przez postludzką rewolucję. Obserwując jego dzieciństwo, młodość, dojrzewanie, miłość, wreszcie fascynacje, strachy i porażki stajemy się świadkami jego inicjacji do „świata poza”. Jednym z kluczowych momentów powieści staje się spotkanie z astronomem Bartłomiejem, a wreszcie stworzenie przez bohatera tytułowej extensy, cząstki siebie krążącej gdzieś w dalekim kosmosie i go eksplorującej. Wyraźnie uwypuklony jest tu wątek eskapistyczny, tęsknota za innym światem, wolnością i niezależnością. Kiedy przyjrzeć się metaforyce poszczególnych składowych powieści, można dostrzec wyraźny dualizm tego, co znane, ograniczające oraz ulotne i tego, co nieznane, obce, lecz zarazem dające wrażenie wolności, niezależności i trwałości. Dukaj konfrontuje frustracje mieszkańców enklawy wynikające z chęci trwania przy tym, co im znane i dostępne z przyziemną koniecznością ugięcia kolan przed tym co ich przerasta, co niezrozumiałe i zakazane, choć w zasadzie jest na wyciągniecie ręki. Tego typu metaforykę można znaleźć też głębiej, choćby przyglądając się roli utożsamiających wolność koni, które w mikrokosmosie bohatera łączą się w nieodłączny sposób ze śmiercią. Pojawiają się pytania o to, co kształtuje naszą tożsamość, o to czy jesteśmy na nią skazani, wreszcie o to, gdzie ta tożsamość jest zlokalizowana.

Extensa to jednak nie tylko prosta historia pokazana w teatrze metafor. To także piękna opowieść o odchodzącym świecie i studium małej, zamkniętej społeczności. No i powieść science fiction, choć to akurat najmniej oczywiste ze skojarzeń. Bo to, co przynależne fantastyce, nie jest wcale na pierwszym planie. Owszem, przedstawiony świat jest światem postosobliwościowym; owszem, tytułowa extensa głównego bohatera jest futurystyczną technologią eksploracji kosmosu. Mimo to, tym co wysuwa się na pierwszy plan jest coś zupełnie, ale to zupełnie innego.

Czy zatem Extensa to tylko króciutka wprawka z szufladki podpisanej „Dukaj liryczny”? Może faktycznie, nazwa szufladki nienajgorsza, jednak sprowadzenie tej minipowieści do roli drugorzędnej miniatury, stanowiącej dla autora odskocznię od swojego „regularnego” stylu byłoby ze wszech miar krzywdzące. Przede wszystkim jest to tekst kompletny i poruszający. Każde słowo jest tu po coś, każda myśl ma swoje miejsce, każda postać swój cel, a każde zdarzenie swój czas. Nawet rozdziały są napisane niemal jak od linijki, dopieszczone, wycyzelowane. Jest tu pomysł, jest historia, jest klasyczny już temat, jest niebanalne do niego podejście. Wreszcie jest kapitalny warsztat pisarski i niesamowity nastrój. Jest powieść, która przez kilka godzin lektury absolutnie mnie pochłonęła i zachwyciła. To wszystko tam jest. Nie było tylko nagrody Zajdla. Może to i dobrze, w końcu już wtedy Dukaj miał na koncie dwa „Zajdle”, a potem miało być ich jeszcze wiele. Tyle, że z nominowanych w 2002 powieści co najmniej dwie są w moim mniemaniu lepsze od zwycięskiego Narrenturmu. Jedna z nich to Wrzesień Tomasza Pacyńskiego, drugą jest Extensa Jacka Dukaja

6/6

8 komentarzy:

  1. Zastanawiałem się właśnie które z trzech leżących mi na półce, a jeszcze nie przeczytanych, dzieł Dukaja nagryźć. Extensa jest również wśród nich : )
    Bardzo fajnie opisałeś tą książkę. Nie zdradziłeś za dużo, ale akurat tyle i tak ciekawie, bym miał ochotę po tą książę sięgnąć odkładając na bok czytany aktualnie Wir : )

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. No i co ja narobiłem! "Wiru" nie odkładaj, jest naprawdę świetny. A "Extensa" to taka książka w sam raz na jedno popołudnie/wieczór, do czytania na spokojnie. Warto się na niej skupić, bo wtedy naprawdę potrafi zaczarować. No i cieszę się, że recenzja Ci się podobała:)

      Usuń
  2. Jeśli dobrze rozumiem Dukaj w Extensie jest raczej prosty w odbiorze? Pytam, bo jego książki pojawiają się regularnie w ulubionym antykwariacie, ale "W kraju niewiernych" czy "Perfekcyjną niedoskonałość" mi odradzano. "Córkę łupieżcy" czytałam, "Inne pieśni" mam w domu i planach, "Lód" - kolejna polecana lektura - stoi u siostry. I nie wiem, za czym się rozglądać, a co mnie nie przerośnie ;)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Zależy co rozumiesz przez "prosty w odbiorze". Na pewno nie jest to jakaś specjalnie rozbudowana historia, nie powinno też raczej przytłoczyć słownictwo (wbrew temu co mówią niektóre recenzje), czy jakieś bardzo skomplikowane pomysły. W tym zakresie to nie jest trudna książka. Natomiast znacznie mniej oczywista jest jej interpretacja. Jasne, można ją odbierać na podstawowym poziomie, można trochę pogrzebać w znaczeniach i symbolice, jak ja to zrobiłem w swojej recenzji, ale można tez szukać ciut głębiej. W tym sensie to nie jest tekst prosty, bo można go odczytywać na kilka sposobów.

      A tak w ogóle to uważam, że Dukaj jest demonizowany. Jasne, są teksty trudniejsze (np. "Perfekcyjna..."), ale dopóki się z tym nie zmierzysz, to nie jesteś w stanie ocenić na ile taka literatura Ci odpowiada. No bo w Twojej wypowiedzi jest ukryte założenie (przynajmniej ja tak to odczytuję), ze szukasz czegoś prostego w odbiorze. Cokolwiek by to nie znaczyło, a znaczyć może wiele;) "W kraju niewiernych" jest na początek zupełnie ok, "Lód" mino swoich gabarytów też. Tzn. w jego przypadku warstwa czysto przygodowo-kryminalna jest na tyle dobra, ze nawet jeśli umkną Ci wszystkie inne wątki (a jest tego MNÓSTWO) to i tak jest to dobra książka. Tyle, że mocno przegadana. Natomiast kiedy wyłapujesz jeszcze inne motywy (możesz zobaczyć moją reckę, wymieniam tam parę rzeczy na które warto zwrócić uwagę) to jest to książka Wybitna. Przez wielkie W

      Usuń
    2. W sumie trafnie odczytujesz założenie ukryte w tamtym pytaniu :) Ale obawa przed tekstem zbyt trudnym nie tyle wynika z lenistwa, co z prostego faktu, że fantastykę czytam od niedawna i - może mylnie - zakładam, że niektóre utwory po prostu wymagają większego przygotowania po to, żeby forma, słownictwo czy pomysły nie okazały się zbyt przytłaczające i w walce o połapanie się, co się w książce dzieje, nie zginęła właściwa treść. Jeśli chodzi o przekaz zdecydowanie nie szukam tekstu nieskomplikowanego - po roku czytania niemal tylko i wyłącznie romansów paranormalnych potrzebuję w książce minimum dwóch poziomów ;)

      Usuń
    3. Już słyszę tłumy mędrków odpowiadających Ci w tym momencie, że koniecznie musisz w takim razie "przebrnąć" przez klasykę: Dicka, Lema, Clarke'a, Asimova czy tam powiedzmy Leibera, Howarda i Le Guin. I to w sumie zły pomysł nie jest, bo to kopalnia rewelacyjnej literatury ( w dodatku zwykle dostępnej za grosze). Tyle, ze to nie jest żaden obowiązek. Jasne, pomaga Ci śledzić pewne literackie tropy, widzieć ciągłość wątków i pomysłów, dostrzegać inspiracje itp. (np. moje postrzeganie twórczości Wattsa bardzo się zmieniło po przeczytaniu "Głosu Pana"). Ale zakładanie, że każde dzieło ma jedną ścieżkę interpretacyjną do której odkrycia musisz posiadać odpowiednio rozbudowany aparat poznawczo-kontekstowy jest założeniem mylnym. Tak jak pisałem Ci akapit wcześniej o "Lodzie" - to jest książka, która broni sie na wielu płaszczyznach - to, że coś komuś umknie, lub zostanie inaczej odczytane nie umniejsza ani książce ani czytelnikowi.

      Wracając do tematu - budowanie kontekstu jest w Tobie, w Twojej wrażliwosci, w Twojej wiedzy i oczytaniu. I jakie ono by nie było, to co wyniesiesz z lektury jest wartością dodaną. Dlatego sugestie, iż powinno się otrzaskać w klasyce przed przystąpieniem do zapoznawania sie z literaturą współczesną traktować należy tylko jak pewną postawę względem problemu, a nie żaden imperatyw.

      Wniosek z tego taki: czytaj to, na co masz ochotę. nie bój się zabierać za rzeczy uchodzące za "trudne" - tym bardziej, gdy są to dzieła autorów tzw. "popularnych", czytanych masowo. wiadomo - większa ilość czytelników, bardziej zróżnicowane opinie. Zatem tez statystycznie większa szansa, ze komuś się nie spodoba i potem obsmaruje to w necie jako niezrozumiały bełkot dla nerdów;) Inna sprawa jeśli coś faktycznie jest bełkotem, a sama nie jesteś pewna swojej oceny, interpretacji. W takich sytuacjach fajnie sobie wyszukać kilka osob (na forach, w portalach, blogosferze itp.), których opinie znasz i cenisz. No i traktowac to jako pewien odnośnik - ale znów: tylko sugestię, a nie imperatyw:)

      Usuń
  3. Świetna recenzja, dziękuję:-) Jeśli zdecyduję się na jakąś książkę Dukaja, to zacznę od tej właśnie.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Cieszę się, że recenzja się podobała. Książka też Ci się spodoba, na pewno.

      Usuń

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...