Unicestwienie - Jeff VandeMeer - przedpremierowa recenzja z portalu Fantasta.pl

Jest takie miejsce, które nie pasuje do znanej, zrozumiałej rzeczywistości; miejsce, które jest inne niż wszystko dokoła. Nie wiadomo, czym jest ani skąd się wzięło. Miejsce to przyciąga jednak ludzi, którzy skonfrontowani z Nieznanym w równym stopniu stają w obliczu konfrontacji z samymi sobą. Nie brzmi to specjalnie oryginalnie, prawda? W historii fantastyki tekstów o tego typu „miejscach” czy obiektach było na pęczki. Wśród najlepszych można wymienić choćby Piknik na skraju drogi Strugackich, Człowieka w labiryncie Silverberga czy też Nova swing Harrisona. Jeff VanderMeer w swojej najnowszej powieści zatytułowanej Unicestwienie udowadnia, że jest to temat wciąż nośny, mogący stanowić kanwę dla intrygującego tekstu.

Autor bardzo silnie kojarzony z nurtem new weird postanowił się zmierzyć z tematem eksploatowanym przede wszystkim na gruncie klasycznej fantastyki naukowej. Co więcej, głównymi bohater(k)ami swej opowieści uczynił specjalistki w rozmaitych dziedzinach, nieco lemowsko depersonalizując je poprzez określanie ich jedynie za pomocą naukowej lub technicznej specjalności. Choć Unicestwienie zaczyna się jak klasyczna powieść SF, rozwija się jednak w trudnym do przewidzenia i mało oczywistym kierunku. Punktem wyjścia jest jednak schemat dość typowy: gdzieś na amerykańskim wybrzeżu istnieje Strefa X - zamknięty obszar niezbadanej przestrzeni administrowany przez rządową agencję Southern Reach. Niewiele o niej wiadomo, oprócz tego, że spośród członków regularnie wysyłanych do Strefy X ekspedycji wraca mało kto, a ci, którym się to udaje, są w istocie głęboko odmienieni. Postacią wokół której zbudowana jest pierwszoosobowa narracja powieści jest biolożka dwunastej ekspedycji. Wraz z nią czytelnik wyrusza w szaloną podróż w nieznane.

VanderMeer bardzo szybko, sprawnie kreśli intrygujący, odrealniony świat przedstawiony. Unicestwienie od pierwszych stron przykuwa pięknie opowiadaną wizją miejsca dziwnego, nierealnego, a zarazem śmiertelnie niebezpiecznego. Mocno zdziwi się ten, kto spodziewałby się w tym miejscu utrzymania klasycznego eksploracyjno-przygodowego charakteru, cechującego podobne w warstwie koncepcyjnej teksty autorstwa z klasyków fantastyki XX w. Twórcy Miasta szaleńców i świętych znacznie bliżej do klimatu tekstów M. Johna Harrisona. Wyprawa w głąb Strefy X jednocześnie staje się dla bohaterki wyprawą we własną przeszłość. Unicestwienie robi spore wrażenie warstwą formalną: wyważeniem języka, dobrą (jak zwykle u tego autora) frazą, i sporą dyscypliną pisania. Powieść charakteryzuje się zwięzłą (choć momentami dość pretekstową) fabułą i można odnieść wrażenie, że każde słowo, które znajduje się na papierze jest tu potrzebne, ma swoje miejsce. W efekcie uzyskujemy, tak rzadki w epoce wielusetstronicowych tasiemców fantasy, tekst ledwie przekraczający dwieście stron. Wyraźnie wyeksponowany jest wątek psychologiczny, a opisy przeżyć i refleksji bohaterki maja podobny udział w kompozycji tekstu co retrospekcje i opisy właściwych wydarzeń w Strefie X. VanderMeer łamie tu schemat podążając w kierunku znacznie bliższym jego wcześniejszym tekstom.

Bardzo wyraźnie można dostrzec elementy charakterystyczne dla wcześniejszej twórczości Amerykanina: od oczywistych rekwizytów, jakimi są wszelkiej maści spory i grzyby, po bardziej ogólne, jak widoczna fascynacja stylistyką mrocznego horroru (i to zarówno bliższego klasycznej opowieści weird, jak i współczesnym klimatom gore). W Unicestwieniu pospołu straszą Nieznane i Groźne, czasem wtórują im też Przeszłe i Ukryte. To zresztą wątek równie ciekawy, choć ważny raczej w perspektywie całej planowanej trylogii – tajemnica nie tylko samego miejsca, ale także ekspedycji je badających i ludzi je organizujących. Autor delikatnie podsuwa pod nos swej bohaterce (a co zarazem idzie czytelnikowi) przeróżne domysły i spekulacje odnośnie tego, jak przebiegały i przebiegają badania Strefy X. Motywy agencji Southern Reach pozostają zagadką równie wielką, co tajemnica samej Strefy. Wydaje się jednak, że gdzieś zgubiły się tu proporcje i muszę przyznać, że jest to jeden z elementów tej powieści, które budzą moje wątpliwości. Przez pierwszych kilkadziesiąt stron wszystko rozwija się po mistrzowsku: zarysowana zostaje fabuła, przedstawieni główni bohaterowie, pojawiają się główne problemy i zagadki, wreszcie pasjonuje tajemnica Strefy X. Natomiast gdy dochodzimy do momentu, gdzie cokolwiek powinno zacząć się wyjaśniać, wszystko to, co wcześniej intrygowało zostaje przytłoczone rozterkami bohaterki. Widać tu klasyczny dylemat, przed jakim z pewnością stanął VanderMeer – czy główne akcenty powinny być równo rozłożone w pojedynczej powieści czy też jako całość potraktować trylogię. W tym drugim przypadku pierwszy tom stanowi zwykle swoisty „otwieracz”, zarysowuje poszczególne wątki, buduje obszerną, solidną bazę dla dalszego rozwoju postaci i wypadków. Unicestwieniu byłoby do tego wzorca bardzo blisko, gdyby nie fakt, iż doskonałe wrażenie za pierwszych stron książki w pewnym momencie gdzieś się gubi, a czytelnik pozostaje jedynie ze stwierdzeniem, że jeśli chodzi o pobudzanie ciekawości, wszystko co ciekawe pojawiło się już w pierwszej połowie powieści. I choć nie jest to konstatacja do końca słuszna, jest w niej na tyle dużo prawdy, iż można ją traktować jako zarzut.

Mimo wszystko trzeba uznać Unicestwienie za tekst godny uwagi każdego miłośnika niebanalnej fantastyki. Przypuszczam, iż liczne grono wielbicieli literackiego talentu VanderMeera sięgnie po nią w ciemno; przypuszczam też, że nie będą zawiedzeni – pierwszy tom Trylogii Southern Reach to przykład wysokiej formy pisarskiej człowieka o niepospolitym talencie. Myślę, że z powodzeniem książka ta trafi w gusta czytelników serii Uczta Wyobraźni. Okładkowa sugestia, że jest to tekst adresowany przede wszystkim do fanów klasycznej science fiction może być nieco mylący (dotyczy bowiem raczej koncepcji świata przedstawionego niż faktycznej, literackiej formy, w jaką koncepcja ta została przez Amerykanina przyobleczona), ale i ich zachęcam do sięgnięcia po Unicestwienie. Może się bowiem okazać, iż lektura okaże się dla podróżą w zupełnie nowe rejony. A uwierzcie mi, nie wraca się z nich łatwo i na pewno nie wraca się takim samym, jakim było się wcześniej. 

4,5/6